Những cứu cánh viễn vông

Perfection of means and confusion of goals

seem–in my opinion–to characterize our age.
_Albert Einstein

Trên các forum, internet có nhiều ý kiến cho rằng không nên giúp đỡ đồng bào Việt Nam trong nước. Trong đó, nhiều người góp ý rằng lòng từ bi phải được dẫn dắt bởi trí tuệ thì mới làm đúng chỗ. Đổ tiền và công sức về giúp đồng bào mình là vô tình làm lợi cho cộng sản Việt Nam. Nếu đây chỉ là ý kiến chủ quan của những cá thể thì mình không có ý kiến. Tuy nhiên, một số người vì muốn luận điểm của mình đưa ra có tính thuyết phục nên đã dẫn giải bằng triết lý Phật giáo. Nguyên nhân là do hiểu sai hoặc có thể là ngụy biện.

Trí tuệ trong Phật giáo hay tuệ giác là một thuật ngữ hay bị hiểu sai. Mục tiêu chính của bài viết là phản biện việc lạm dụng triết lý Phật giáo để biện minh cho tư tưởng nói trên. Việc cho rằng suy nghĩ hay hành động của người khác không được soi chiếu bằng tuệ giác không có nghĩa là bản thân mình có trí tuệ.

Theo Hòa Thượng Thích Minh Châu, trí tuệ ở đây được diễn tả như một thứ lương tri, giúp chúng ta phân biệt chánh tà, thiện ác, tịnh uế, lạc khổ, thắng liệt. Điều quan trọng là trí tuệ ở nơi đây không còn là một đặc tánh hy hữu, có một không hai, mà trở thành như một thứ lương tri luôn luôn có mặt trong chúng ta, tác động như một ngọn đèn soi sáng chúng ta biết phân biệt chọn lựa giữa thiện và ác, giữa chánh với tà, khiến chúng ta có thể nhận biết những gì nên làm, những gì không nên làm, để chúng ta tự hướng dẫn mình tiến đến an lạc và giải thoát.

Cũng theo Thầy Minh Châu, có hai hạng người thường có trong những người Phật tử. Một hạng người rất uyên bác trong Đạo Phật, hiểu biết về kinh điển rất nhiều, nhưng vẫn xem là người không có trí tuệ. Hạng người này hiện có khá nhiều trong những học giả, thuần túy nghiên cứu Đạo Phật, uyên thâm nhưng chỉ có nghiên cứu, không có hành trì. Chỉ nói hành thiền giỏi nhưng không hành thiền, trình bày hay về diệu dụng của trí tuệ, nhưng không phát triển trí tuệ, do vậy cũng chưa được gọi là có trí tuệ. Một hạng người khác, có lòng tín thành, hành trì theo những giới cấm trong Đạo Phật, nhưng chỉ có lòng tin, chưa chuyển lòng tin thành trí, nên cũng không thể xem là người có trí tuệ được vì người ấy vẫn có khả năng bị tham sân si chi phối và do vậy, chưa được xem là người có trí tuệ.

Tuệ là ý thức cao nhất của tâm trí con người. Văn minh nhân loại, nền khoa học kỹ thuật đã hình thành do tuệ của con người trần thế. Về nội dung, ta có thể phân biệt những loại tuệ thuộc thế gian (tri thức) như trong khoa học kỹ thuật, cái đóng góp cho sự tồn tại và phát triển loài người, với những loại tuệ của Đạo Phật dùng để phát triển tâm linh với mục đích đạt đến giải thoát. Tri thức là một con dao hai lưỡi, nếu không được dẫn dắt và định hướng của đạo đức thì tri thức có thể mang đến bất hạnh cho con người. Thảm họa của vũ khí công nghệ cao có tác dụng hủy diệt hàng loạt đã minh chứng điều ấy. Vì thế, Phật giáo đặt trọng tâm vào sự nghiệp phát triển và thành tựu tuệ giác còn tri thức chỉ là phương tiện mà thôi.

Quay lại ý kiến trái chiều về việc giúp người dân trong nước, chúng ta phải làm rõ hai điều. Thứ nhất, nếu mình không làm việc này thì cộng sản mau sụp đổ theo như biện minh của nhiều người? Có bằng chứng gì về hai điều này có quan hệ nhân quả? Thứ hai, ngay cả điều đó là đúng thì cũng không thể lấy đó biện minh vì mỗi con người đang cần sự giúp đó là một cứu cánh, không ai có thể bị hy sinh cho những “lý tưởng tượng” kiểu này cả. Nếu cộng sản không còn trên nước Việt, có gì đảm bảo những nghèo khổ này cơm no áo ấm trong lúc họ đang cần. Đến đây nhiều người vẫn muốn biện hộ rằng phải hy sinh những lợi ích nhỏ vì đại cục. Đây là lập luận mà chúng ta đã nghe quá nhiều từ nhà cầm quyền chẳng hạn như “vì tương lai con em chúng ta” hay “để xây dựng một xã hội tốt đẹp”.

Xin thưa rằng mỗi một con người là một cứu cánh, không phải là một phương tiện cho mục đích của bất kỳ ai hay tổ chức nào. Mỗi cá nhân có quyền mưu cầu hạnh phúc, đó là cứu cánh lớn nhất. Không ai có thể bắt người ta hy sinh điều đó cho những viễn cảnh bịp bợm. Cha ông của những người Việt khốn khó ngày nay đã bao nhiêu lần mắc lõm những cứu cánh “vĩ đại” để hướng đến và kết cục mang lại là “vại đĩ”. Mình chơi với một anh bạn lớn, mỗi lần anh làm tổn thương mình đều không quên nhắc mình cần phải kiên trì, và phải lấy đại cục làm trọng. Kiểu này thì chắc có ngày mình sẽ nhận một cục… đại từ người bạn tốt này.

Vì sự mù mờ và bịp bợm của nhiều cứu cánh, mỗi chúng ta cần tỉnh táo để xem cứu cánh có thật sự cao đẹp không hay chỉ là bánh vẽ như thiên đường XHCN. Nếu mục tiêu là đẹp thật thì cũng không bao giờ đạt được khi hàng ngày chỉ xây dựng bằng dối trá và hận thù. Bỏ tù đồng bào, giết người hàm ơn để đưa mọi người đến đại đồng? Tin được không? Nếu phương tiện là bạo lực và thù hận thì có ai hão huyền hy vọng một viễn cảnh thanh bình và nhân bản?

Nhà cầm quyền thường biện minh cho những thủ đoạn là việc phải làm để xây dựng một xã hội tốt đẹp. Đó chỉ là ngụy biện. Rõ ràng không thể xây một ngôi nhà tốt từ những vật liệu xấu. Trong chính trị hay quân sự, nhiều khi người ta chỉ đặt ra tiêu chí thành công và bất cứ phương tiện xấu tốt gì cũng được biện minh. Chỉ cần thắng. Có đốt cả dãy Trường Sơn hay sinh mạng hàng triệu đồng bào cũng không là gì cả. Kết cục này tốt đẹp thế nào khỏi phải cần nói thêm.

Ngay cả khi lý tưởng có cao đẹp đến mấy chăng nữa mà để đạt được đến cứu cánh đó phải hy sinh những đạo lý nhân bản thì kết quả đó có còn giá trị? Nhìn đồng bào mình đói cơm rách áo không biết đau xót; người khác giúp đỡ thì mình cho là không có trí tuệ. Các vị này đã hiểu gì về trí tuệ, hay chỉ là lạm dụng và ngụy biện? Kiểu biện minh này được dẫn dắt bởi vô minh tức là không có trí tuệ. Các bác đừng tự ái vì vô minh không phải là ngu dốt hay thiếu kiến thức. Bậc trí, theo Đức Phật, không nhất thiết là có tri thức cao bởi tri thức không đủ năng lực chuyển hóa được phiền não. Người có tuệ giác biết nhìn thẳng vào sự thật và chấp nhận sự thật ấy dù đau thương rồi nỗ lực chuyển hóa, thăng hoa. Hoa sen tinh khiết và ngát hương cũng vươn lên từ bùn lầy. Cũng vậy, tuệ giác cũng nở hoa từ bùn nhơ vô minh, tội lỗi khi còn người dám nhìn thẳng, thừa nhận và chuyển hóa nó.

Xin được mở ngoặc, mình không nói tất cả những người làm phước đều là có tuệ giác. Nhưng có cần xét đến điều đó để trừ điểm cho lòng nhân từ của họ? Điều đó chẳng khác gì bên này không cho con em bên kia có cơ hội sau cuộc huynh đệ tương tàn. Cũng như tay phải chém tay trái. Sản phẩm của sân si không thể nào là trí tuệ được.

Ngoài ra, việc giúp đỡ người khác hay bố thí không phải chỉ mang đến niềm vui cho người nhận mà còn mang lại hạnh phúc đối với người cho. Nhiều người bạn mình bảo: “hạnh phúc nhất là được làm điều ý nghĩa cho người khác dù là rất nhỏ”. Công tác thiện nguyện có nhiều mức độ và cách thức. Chẳng hạn như quĩ Bill và Melinda tập trung vào những mục tiêu lâu dài như giảm đói nghèo, nâng cao chăm sóc sức khỏe, phát triển giáo dục. Một số cá nhân về nước giúp đỡ về chuyên môn hay tài trợ học bổng. Một số khác thì quan tâm đến vệ sinh, nguồn nước sạch hay khám chữa bệnh cho các vùng xa. Nhiều người chỉ đơn giản là cứu đói hay giúp thiếu thốn. Dù cách nào đi nữa cũng không thể là xấu. Ngay cả nhiều khi việc từ thiện bị một số cá nhân hay đoàn thể trục lợi, cũng không vì thế mà không làm. Cho lầm hơn bỏ sót? Còn hơn thứ văn hóa giết lầm hơn bỏ sót!?

Một thăm dò gần đây do báo Người Việt khởi xướng có nội dung: Làm Từ Thiện ở Việt Nam, Nên Hay Không Nên? Gần hai phần ba độc giả trả lời là không nên. Đa số người Việt hải ngoại vẫn giữ quan niệm nên dùng áp lực kinh tế để bắt buộc cộng sản phải thay đổi hay nới rộng về dân chủ, dân quyền. Nhưng từ trước đến nay chưa hề có một biện pháp cấm vận kinh tế nào làm cộng sản sụp đổ cả. Đa phần người nghèo không bao giờ nghĩ đến nhân quyền hay dân chủ gì cả. Họ chỉ nghĩ đến miếng ăn và có khi bán cả nhân phẩm của mình để kiếm miếng ăn. 

Trong thăm dò này, mình tâm đắc với nhận xét của một độc giả:  Báo Người Việt đặt câu hỏi kỳ quá!!! Làm từ thiện chỗ nào cũng nên cả, tại sao cứ nhắm vào Việt Nam để tranh cãi chuyện nên hay không nên? Người Việt đã đánh mất những quyền căn bản của mình, kể cả quyền được cho?

Tóm lại, việc cho rằng để người Việt trong nước đói khổ sẽ góp phần làm cộng sản sụp đổ là một lập luận thiếu cơ sở thuyết phục và không hợp đạo lý. Ngay cả khi mục tiêu tốt thì nó cũng không thể biện minh cho những cách làm trái lương tâm. Kết quả không thể thế nào không mang dấu tích của phương tiện.  Vì vậy, nếu dùng phương tiện bẩn thì việc mong đợi một kết cục sạch sẽ chỉ là viễn vông.

Nguyên nhân và kết quả, phương tiện và cứu cánh, hạt và quả không thể cắt lìa, vì kết quả đã nở hoa trong nguyên nhân, cứu cánh đã hiện hữu trước trong phương tiện, quả đã nằm trong hạt.
_Ralph Waldo Emerson

Nguyễn Thanh YKH-29

*Trở về mục lục 99Độ